ABDURRAHMAN EL-HAZİNİ

(1100-1160 tahm.)

Astronom ve fizikçi

Müslüman Bilim Adamları - Akit - Ülkü KUMRAL

Kaynaklarda zaman zaman İbn Heysem, Ebu Ca'fer el-Hazin ve Ebü'l-

Fazl el-Hazimi ile karıştınlan Abdurrahazin el-Metvezi'nin Bizans asıllı

kölesidir. Sahibinin Merv sarayında hazin (hazinedar) olmasından dolayı

el-Hazini nisbesiyle tanınmıştır .

Efendisinin sağladığı imkanlarla, devrinde mümkün olabilen en iyi eği-

timi gördü, özellikle felsefe ve matematik tahsil ederek, bu konuda kendi -

sini mükemmel bir şekilde yetiştirdi. Daha sonra Melikşah'ın oğlu Sultan

Sencer devrinde (1118-1157) bir ilim ve edebiyat merkezi haline gelen

Merv'de, sarayın desteğiyle çalışma ve araştırmalarını yürüttü.

Hazini'yi ilim dünyasına tanıtan ve astronomi ile ilgili en önemli ve en

güvenilir bir eser olarak kabul edilen Zic'ini Sultan Sencer için hazırladı ve

Mizan'ül Hikme'den alınan bir kantarın örneği. Kantarın kolu üzerinde bir hesap

cetveli bulunmaktadır. Bunun sağında çatal ve iki merkez vardır. Bunlardan biri

altın, diğeri ise gümüş içindir. Bunun altında bir çengel bulunmaktadır. Tartıların

altında yüzler, onlar, birler ve kesirlere ait olmak üzere büyük, orta ve küçük top-

Iar vardır. Bunların altında, bazan topların hangi tartıya ait olduğuna dair yazılar

bulunur. Kefenin sol yukarısında topların yerleştirilmesi için talimat vardır. Re-

simde kantarın parçaları görülmektedir.

 .

yine onun hazinesinde kullanılmak üzere, kendisine her çağın ilmi alet ya-

pıcıları arasında mümtaz bir mevki kazandırmış olan ''mizanü'l-hikme'' adı-

nı verdiği bir hidrostatik terazi yaptı. Bu terazi sayesinde metallerin ve taş-

ların saf olup olmadıkları, iki elementten meydana gelen alaşımlarda metal-

lerin karışma oranları bulunabiliyordu. Bu terazi hassasiyet yönünden daha

önce yapılanlardan çok üstündü. Abdurrahman el-Hazini, aynı zamanda ri-

yazet yolunu takip eden dindar bir kimseydi; bir derviş gibi giyinir , çok az

yer ve evinde tek başına yaşardı. Bir defasında Sultan Sencer, 1000 dinar

ihsanda bulunur. Fakat o cebinde 10 dinar olduğunu ve bunun da kendisine

uzun süre yeteceğini söyleyerek bunu kabul etmez.

Öğrencilerinden yalnız,Hasan es Semerkandi'nin adı bilinmektedir.

Hayatı hakkında fazla bilgiye sahip olamadığımız Abdurrahman el -Ha-

zini'nin, yapmış olduğu çok önemli ve değerli çalışmalar yeterince incele-

nip araştırılmış değildir. Kendinden önceki araştırmacılara çok bağımlıdır

ve özellikle Biruni ve Asfizari'den alıntılar yapmıştır; ancak bu konularda

olan derin bilgisi de inkar edilemez.

İLMi HİZMETLERİ

Ona göre ağırlık, cismin bünyesinde bulunan, bir kuvvet olup onun ar-

zın merkezine doğru hareketine sebep olur ve özgül ağırlığına bağlıdır.

İslam dünyasında orjinal gözlemler yapmış, yirmi astronomdan biri olan

Hazini'nin Zic'i, Biruni ve Hayyam'inkilerden sonra kullanılmaya başlan-

mış, ondan sonra da Nasurittin et-Tusi, Kutbüttin eş-Şirazi, Kaşi ve Uluğ

Bey'in zic'leri kullanılmıştır. Cisimlerin düşmesindeki hızla, zaman ve me-

safe arasındaki münasebetleri detaylı bir şekilde inceledi.

Biruni gibi, o da birçok sıvı ve madenlerin özgür ağırlıklarını tesbit etti.

Bunları gösteren cetveller düzenledi. Bunun için özel bir alet yaptı.

Mizan (terazi), kantar, ölçü aletleri ve kaldıraçlar hakkında ilmi açıkla-

malarda bulundu. Yazdığı kitabında bunlar, hakkında geniş bilgiler verdi.

Miza'üI-Hikme adlı eserinde fiziğin tarihini yazdı.

Dünyanın merkezine doğru yaklaştıkça suyun daha fazla yoğunluğa sa-

hip olduğunu ileri sürdü. Bu konuda deneyler yaptı. Aynı, hipotezi Batılı

bilgin Roger Bacon (1214-1294) 100 sene sonra kadar genişletti.

Selçuk ülkesinin enlem ve boylamlarını hesapladı. Birçok yerlerin kıb-

lesini tesbit etti.

Dirayetli bir tabiat bilgini ve fizikçi olan Hazini, mizan, kapan, mantar ,

karastum denilen teraziler üzerinde uzun boylu çalışmalar yaptı. Teraziyi

dahiyane bir ölçü haline getirdi ve ona el- Mizan'ül Cami adını verdi. Bu

hususları içine alan kitabına da ''Kitabü Mizan'il Hikme'' ismini koydu.

ESERLERİ:

1. Kitabü Mizan-l-Hikme, en önemli eseri olup, 1121'de hidrostatik te-

razisi münasebetiyle kaleme alınmiştır. Terazinin yapımı, kullanımı, teorik

esası ve onunla ilgili diğer konuları ihtiva eder. Dört Arapça yazma nüsha-

sı bulunmuş ve 1940'ta Haydarabad'da basılmıştır. Eser, daha önce İngiliz-

ce'ye tercüme edilmiş (1859) ve ayrıca muhtasar bir Farsça tercümesi Ter-

ceme-i MizanüI-Hikme adıyla Tahran'da yayınlanmıştır.

Eser, sekiz kitaptan meydana gelmektedir. Birinci kitap, hidrostatik te-

razinin geometri ve fizikle ilgili ilkelerini, ikinci kitap, ağırlıkların dengesi

ve teraziler hakkındaki genel bilgileri, üçüncü kitap, metallerle değerli taş-

ların ve diğer cisimlerin özgül ağırlıklarının nasıl bulunacağını, dördüncü

kitap, yukarıdaki konularda Arkhimides, Menelaus, Ebu Bekir er-Razi ve

Hayyam tarafından ortaya konulan gelişmeleri, beşinci ve altıncı kitaplar,

terazinin parçalarını, yedinci ve sekizinci kitaplar ise, hidrostatik teraziler

üzerinde yapılan değişiklikleri, diğer özel teraziler ile ilgili bilgileri ve bir-

çok tablo ve diyagramı ihtiva etmektedir.

Bu eser, ortaçağda yazılan en ünlü mekanik kitaplarından biridir; ancak

terazi ve baskül yapımcılan, terazi kullanan tüccarlarve kontrol memurla-

rı için bir el kitabı olmaktan öte gidememiştir. çünkü onu takip eden başka

çalışmalar yapılmamış ve bu bilim dalı geleneksel ilimler arasında gelişe-

meyip kaybolmuştur.

2- Ez-zicü'l-mu'teberu's-Senceri es-Sultani. Eserin bir nüshası Vatikan

Sarayı'nda, diğer bir nüshası British Museum'da, bir ''seçmeler'' nüshası, da

Tahran Sipehsalar medresesi kütüphanesinde bulunmaktadır. Ayrıca Süley-

maniye Kütüphanesi'nde bizzat Hazini'nin Vecizü'z-zic adıyla yaptığı öze-

tin bir nüshası vardır. Hazini, bu eserinde, gezegenlerin gözlenebilen ve he-

saplanan durumlarını karşılaştırmış, aralarındaki 'birbirine uymayan nokta-

ları tesbit etmiştir:

Eserdeki tablolarda, 1130 yılı dolaylarında. Yıldızların gökyüzündeki ko-

nuları ile Merv şehrinin enlemi bulunmakta, ayrıca takvim bilgileri, müba-

rek günler, hükümdar ve peygamberlerle ilgili tarihler de yeralmaktadır.

3. Risale fi'l-Alat. Astronomi aletlerine dair bir risaledir.